Ք. Ս. Խարտավակյանի գրքի լույսընծայման 20-ամյակի առթիվ
«ՀԱՅՈՑ ՍՈՒՐԲ ԳՐԵՐԸ»
ՀԱՅԵՐԻ ԱՅԲՈՒԲԵՆԸ
Հնդիկներին՝ հուրն Ագնիի և Էվերեստ,
Տաճարը Սուրբ Վիտի՝ չեխին և սուրբ «ամեն», —
Աստված հային առաջինը Խաչը տվեց,
Տեսքը զմայլ մեր Մասիսի ու Այբուբեն…
Երբ հրդեհի մեջ կործանվող ազգը տանջված
Խորտակվում էր անապատում մեծ Գեհենի,
Փրկում էր նա գրերն իր, օ, Տե՜ր Աստված,
Սրբությունը ավետաբեր Այբուբենի…
Մեր գրերը՝ հագևոր հաց, թուր ու վահան,
Որ ծնել էր հանճարը մեծ մեր Մեսրոպի,
Եվ նրանով փրկված ոգին մեր հայկական
Պատրաստ է նոր սխրանքների և ամպրոպի…
Դու սուրբ մնաս, հավերժություն իմ հայերեն,
Աստվածաշունչ, աստվածատենչ իմ Այբուբեն…
ՍՈՒՐԲ ՍԱՀԱԿ ՊԱՐԹԵՒ
Հայ Կաթողիկոս Սուրբ Սահակ Պարթև,
Դու՝ որ սխրանքի օրհնեցիր գրերը մեծ ստեղծողի,
Աղոթում էիր նրա հետ, ձեռքերդ պարզելով վերև,
Եվ հետզհետե կամքով վեհանիստ տառերը պեղված
Արտաբերվեցին՝ կերտվելով մաքուր տախտակամածին,
Եվ դու,՝ Մեսրոպի տքնանքին վկա, դարձար առաջին
Ուղևոր լուրը մեծ հայտնաբերման մտքով բևեռված…
Եվ այբուբենը դարձավ դարերի մեր սրբապատկեր
Եվ թանկագին բեռ, ուսումնառության ոգեկան հրավեր
Եվ լույսը բացվող նոր ոգու հայկյան։
Իսկ դու՝ օ, Սո՜ւրբ Հայր, Թարգմանչաց տոնի
առաջին վկան
Մնում ես մեզ հետ
հազարամյակնե՛ր,
տարինե՛ր,
դարե՛ր…
Թարգմանությունը՝ ԱՐԱ ԳԵՒՈՐԳՅԱՆԻ։
ԳԱԶԵԼ ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑԻՆ
Դու, առաջին մեր Ուսուցիչ, տվիր հային և՛ տառ, և՛ գիր։
Ասեմ գրչիս. «Սուրբ Մեսրոպին մեր բարձրացրու՜ր»։
Իսկ դու՝ օրհնի՜ր։
Ասեմ քնարիս. «Մեր առաջին հայոց գրողին օրհներգ
երգի՜ր,
Պարտքն հանճարին մեր մեծ ազգի վերադարձրու և ինձ
օգնի՜ր»։
Աստծո տված գրեր ստացար — ամբողջ Հայքին նվիրեցիր,
Սուրբ Գիրքը դու պարզ բառերով, հայոց տառով
թարգմանեցիր,
Առար սուրբ լույս և հուր վերից — հայոց աչերը տխուր
լցրիր,
Ազգիդ ասիր դու. «Արթնացի՜ր, դեպի երկինք հոգով
թռի՜ր»։
Չար թշնամուց գերված հային կամք տվեցիր —
ազատեցիր,
Երեսունվեց անհաղթ զինվոր ժողովրդիդ ուղարկեցիր,
Ազգիդ ոգին հզորացրիր, հպարտացրիր ու հարստացրիր,
Նրան տվիր վսեմություն և թանկարժեք մի գանձ՝ հայոց
սու՜ւրբ գիր։
Հայաստանի ամեն վանքում, եկեղեցում դպրոց բացիր,
Մաքուր սրտով մանուկներին ճշմարտություն
սովորեցրիր,
Հայոց տառեր ցույց տվեցիր և ասացիր դու. «Արտագրի՜ր»։
Որոնեցիր, հորինեցիր մեր Այբուբենն՝ աչքներս բացիր։
Դու եռանդով նորոգեցիր տառերը հին,
նրանց լույս տվեցիր,
Ու հնչեցրիր, գուրգուրեցիր և մեղեդի ու ե՜րգ դարձրիր…
Ի՞նչ խոսքերով, վառ, աննման, օրհներգ ստեղծեմ Քեզ,
ողորմի՜ր։
Թե որ, Քո գանձն առած, Քեզ նվեր չվերադարձնեմ,
Դու ինձ ների՜ր…
20 տարի առաջ՝ 2005 թվականին, նշվում էր մեծ հոբելյան՝ Հայոց մեսրոպյան այբուբենի՝ գրերի գյուտի 1600-ամյակը: Այս մեծ իրադարձությանը նվիրված էր դոնահայ բանաստեղծուհի Քնարիկ Սարգսի Խարտավակյանի «Հայոց սուրբ գրերը» ժողովածուի հրատարակումը: Իսկ այս տարի մենք նշում ենք այդ գրքի լույս տեսնելու 20-ամյակը:
Գիրքը հրատարակվել է Հայ Առաքելական Եկեղեցու Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի Հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Եզրաս արքեպիսկոպոս Ներսիսյանի և Չալթրի Սուրբ Համբարձում եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տեր Թադեոս քահանա Հայբարյանի օրհնությամբ: Ժողովածուի տպագրությանը աջակցել են Մյասնիկյանի շրջանի այնժամյան ղեկավար Խ.Մ. Անոսյանը, նրա տեղակալ Ա.Մ. Թորփուջիյանը, «Ստրոյ-սերվիս» ձեռնարկության տնօրեն Գ.Մ. Տիրացույանը և ձեռնարկատեր Ս.Կ. Տիրացույանը: Նոր գրքի նախապատրաստման աշխատանքներին օգնել են նաև բանաստեղծուհու հայրը՝ Սարգիս Վարդևանի Խարտավակյանը, քույրը՝ Պայծառիկ Սարգսին և եղբորորդին՝ Սերգեյ Խարտավակյանը:
Ժողովածուն բացվում է Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի կոնդակով, որն նվիրված է Հայոց այբուբենի գյուտի 1600-ամյակին:
Գրքի նախաբանում բանաստեղծ, թարգմանիչ և դրամատուրգ Արա Գևորգի Գևորգյանը գրել է. «Քրիստոնեաբար հավատարիմ լինելով իր Հայ Առաքելական Եկեղեցուն՝ Քնարիկ Սարգիսովնան կարողացավ հոգու պոռթկման ակնթարթում (տասներկու օրում՝ սոնետների շարք, իսկ մեկ ամսում՝ ամբողջ ժողովածու) ստեղծել այն, ինչը, ամենայն հավանականությամբ, հավերժացնելու է Հայոց վեհ ոգին, քանզի այս գիրքը նվիրված է Հայոց այբուբենի ստեղծման 1600-ամյակին… նրա նոր գիրքը մեծ օրհներգ է համամարդկային ոգուն, երգ է մեծն Մեսրոպ Մաշտոցի աստվածային սխրանքին, ստեղծագործական պսակ՝ նվիրված հայ հանճարի բազմադարյա արարմանը ու հագեցած ինտերնացիոնալ միասնության համամարդկային գաղափարներով»: Իսկ հեղինակի անձնական զգացողությամբ, «դա իսկական հրաշք էր, լարված, բայց աստվածային ժամանակաշրջան՝ «Հայոց սուրբ գրերը» գրքի վրա աշխատելու ընթացքում…»:
Ք. Ս. Խարտավակյանի ժողովածուում տեղ են գտել 17 սոնետ, տարբեր բանաստեղծություններ, ակրոստիկոսներ, ռոնդո, գազելլա, քառյակներ, ներառյալ գրական հայերենով ստեղծագործություններ ու թարգմանություններ: Այն ներառում է ամբողջական շարքեր՝ նվիրված ռուս, հայ և օտարազգի դասական գրողներին ու թարգմանիչներին:
2005 թվականին հրատարակված Ք. Ս. Խարտավակյանի «Հայոց սուրբ գրերը» գիրքը բարձր գնահատականի արժանացավ Դոնի և Հայաստանի նշանավոր գրողների, գիտնականների, կրոնական և հասարակական գործիչների կողմից: 2008 թվականին Մյասնիկյանի շրջանի մշակույթի բաժինը գիրքը առաջադրեց մշակույթի և արվեստի բնագավառում Ռոստովի մարզի նահանգապետի Չեխովյան մրցանակի համար: Նույն թվականին տեսանելի հասարակական արձագանք գտան գրքի մասին գրված քսանից ավելի գրախոսություններն ու հոդվածները, որոնք վկայում էին Քնարիկ Խարտավակյանի ստեղծագործության լայն ճանաչման մասին: Դոնի նշանավոր բանաստեղծ, թարգմանիչ Նիկոլայ Սկրեբովն իր ակնարկում նշել է. «… Մաշտոցի ֆենոմենը, որն իր հինավուրց ժողովրդին հայրենի խոսքի գրաֆիկական մարմնացում էր պարգևում, այս գրքում ներկայանում է ոչ միայն որպես գնահատանքի արժանի պաշտամունքի առարկա, այլև ամենից առաջ որպես բազմադարյան մշակույթների եղբայրության խորհրդանիշ։ Հենց այս, մշակութային առումով է, որ Քնարիկ Խարտավակյանի գիրքը, կարծում եմ, յուրահատուկ է ժամանակակից պոեզիայի ընդհանուր պատկերում»:
Ինքը՝ Քնարիկ Սարգիսովնան, 2010 թվականի հոկտեմբերին խոստովանել է. ««Հայոց սուրբ գրերը» գիրքը, բացի կրոնական-լուսավորչական նշանակությունից, ունի նաև խաղաղարար ուղերձ. «Դարերն ու ժողովուրդները կապող» այս գաղափարն ինձ ուղեկցել է գրքի վրա աշխատելու ողջ ընթացքում… Հայոց Մաշտոցյան այբուբենն ու դրա մասին գրված սոնետների իմ շարքը լուսավորեց շատ բաներ, պատմեց, հաշտեցրեց, մերձեցրեց ժողովուրդներին ու ստեղծեց միասնական հոգու երգ…»:
«Ընկերության և խաղաղության լույսի ներքո» – այսպես է անվանել գիրքը Արարատ Դվինի Գոմցյանը՝ տնտեսագիտության դոկտոր, Հարավային Կովկասում Հայաստանի գլխավոր հյուպատոսը: Նա նշում է, որ Քնարիկ Սարգիսովնայի ստեղծագործությունը առանձնանում է գաղափարական հարստությամբ ու բարձրարվեստ կերպարով. «…նա իր սրբազան պաթոսով տոգորված գրքերով, և հատկապես «Հայոց սուրբ գրեր» ժողովածուով, որն օժտված է արտառոց հոգևոր ուժով, կատարում է խաղաղապահի յուրօրինակ առաքելություն՝ ձգտելով ամրապնդել բարիդրացիական հարաբերությունները ինչպես բազմազգ Հյուսիսային Կովկասում, այնպես էլ ԱՊՀ տարածքում բնակվող ժողովուրդների միջև»: Եվ Գոմցյանի խոսքով. «Դուք և Ձեր ստեղծագործությունն ինձ մոտ առաջացնում եք խորը հարգանքի ու հիացմունքի զգացում… Հպարտ եմ, որ մեր ժողովուրդը Ձեր անձնավորությամբ ունի այսպիսի հրաշալի լուսավորիչ ու մշակույթի գործիչ»:
Խարտավակյան Ք. Ս., Հայոց սուրբ գրերը.
Բանաստեղծություններ և թարգմանություններ,
Դոնի Ռոստով, «Դոն» Ամսագիր. 2005. – 116 էջ:
Թարգմանությունը ռուսերենից՝
Մեռոն սրկ. Հայպարյանի
Алфавит армян
Индусам – пламень Агни, Эверест,
А чехам дан собор Святого Вита…
Армянам Бог издревле дал и Крест,
И высь Масиса, святость алфавита.
Когда в чреде набегов, битв, измен
Столиц руины рушились в пустыни,
Спасали мы сокровища письмен,
И нет у нас дороже их святыни.
Они – духовный хлеб, и щит и меч,
И рать, рождённая рукой Месропа!
Спас ими hай себя, родную речь…
И шлют поклон им Азия, Европа.
Он свят, седою древностью овит,
Армянский богоданный алфавит!
31 августа 2005
К армянским буквам и писцам
Армянские, святые наши письмена!
Во мраке келий вас монахи выводили,
Но, лучезарные, вы свет небесный длили,
Являя лики тех, чьи вечны имена.
В те давние, глухие, злые времена,
Когда враги, нас окружив, войска сгрудили,
В сердца вы доблесть лили; нет, не зря трудились
О вас радевшие, чьи тяжки бремена!
Вас начертав, дал в руки воев переписчик
Копьё и меч, и щит, и мощь для духом нищих.
Вас жгли, секли, пленив, но вы избегли тлений;
И с метой пламени, цепей и сабель, ран
Вас – в рукописях древних – Матенадаран
Приял для всех грядущих новых поколений!
7 сентября 2005
К армянским учителям
hАйоц усуцичнер!.. Учителя!
Наследники великого Маштоца!
Пусть вязь письмен святых не оборвётся,
Вовек им верными пребыть веля!
Пускай постигнут дети, вам внемля:
Язык наш чудной музыкою льётся…
Пусть в каждом сердце юном отзовётся
Он, свой мотив тысячелетний для!
Наследники его мы все, потомки,
Душою чуткой пылки, слухом тонки…
И возлюбить, взлелеять и сберечь
Должны мы вверенные нам веками,
Спасённые от всех напастей нами
Язык армянский, письмена и речь.
11 сентября 2005
В 2005 году отмечался большой юбилей – 1600-летие создания богоданного армянского алфавита и сотворения армянской письменности. Этому грандиозному событию было посвящено издание книги нашей землячки, донской поэтессы Кнарик Саркисовны Хартавакян «Армян-ские святые письмена» – «hайоц сурб грер». В нынешнем году отмечается 20-летие выхода в свет названного сборника стихов и переводов.
Книга была написана по благословению главы Российской и Ново-Нахиче-ванской Епархии Армянской Апостольской Церкви Его Преосвященства Архиепископа Езраса Нерсисяна и настоятеля церкви Сурб Амбарцум с. Чалтырь священника Тер Тадеоса Гайбаряна. Поддержку, содействие и помощь в издании сборника оказали тогдашний глава Мясниковского района Х.М. Аносян и его заместитель А.М. Торпуджиян, директор ООО «Строй-сервис» Г.М. Тирацуян и предприниматель С.К. Тирацуян. Финансовую поддержку и всяческое содействие в работе над новой поэтической книгой оказали также отец поэтессы Саркис Вартеванович Хартавакян, сестра Байдзарик Саркисовна и племянник Сергей Хартавакян.
Предварил сборник Кондак Верховного Патриарха и Католикоса Всех Армян Гарегина Второго, посвящённый 1600-летию изобретения армянского алфавита.
В предисловии к книге поэт, переводчик и драматург Ара Геворкович Геворкян писал: «Будучи христиански приверженной к своей Армянской Апостольской Церкви, Кнарик Саркисовна сумела за краткий миг своего душевного порыва (за двенадцать дней – цикл сонетов, а за месяц – сборник) создать то, что должно, по всей вероятности, остаться памятником благородному армянскому духу, ибо книга эта посвящается 1600-летию создания армянского алфавита… Новая её книга – это гимн общечеловеческому духу, гимн божественному подвигу великого Месропа Маштоца, это венец, посвящённый многовековому творческому созиданию армянского гения, приправленный, усиленный общегуманными идеями интернационального единства». Для самого автора же, говоря её словами, «это вообще волшебство было какое-то, напряжённая, но божественная, чудодейственная пора – работа над книгой «Армянские святые письмена»!..».
В сборник К.С. Хартавакян вошли цикл из 17 сонетов, обычные стихи, акростихи, рондо, газелла, четверостишия, в том числе написанные на литературном армянском языке, переводы с армянского. В нём есть целые циклы посвящений писателям-классикам – русским, армянским, зарубежным; переводчикам – российским, донским (циклы, главы под названиями «Творящим письменами песнь», «Сроднившим азбуку и айбубен», «Поэтам „Созвучия”»).
Книга К.С. Хартавакян «Армянские святые письмена», изданная в 2005 году, получила высокую оценку видных писателей, учёных, религиозных и общественных деятелей Дона и Армении. В 2008 году отделом культуры Мясниковского района книга была представлена к присуждению Чеховской премии главы администрации (губернатора) Ростовской области в области культуры и искусства. В том же году было написано около двадцати рецензий, отзывов, статей, свидетельствующих о широком общественном признании творчества кандидата на соискание Чеховской премии Кнарик Саркисовны Хартавакян. В одном из отзывов виднейший донской поэт, переводчик, публицист Николай Михайлович Скрёбов писал: «…Феномен великого Маштоца, даровавшего своему древнему народу графическое воплощение родной речи, предстаёт в книге «Армянские святые письмена» не только как объект благодарного поклонения, но прежде всего как символ братства разноплеменных культур. Именно в этом, культурологическом отношении книга К. Хартавакян, по-моему, не имеет себе подобных в обозримом слое современной поэзии». Сама же Кнарик Саркисовна в октябре 2010 года признавалась: «Навер-ное, у алфавита, как основы письменности, религиозных текстов, духовных знаний, словесности, культуры в целом, а также и у книги «Армянские святые письмена», помимо сакральной, просветительской, ещё есть и миротворческая, мироутверждающая миссия; да ещё цель, функция… связующая, межнационально-объединительная… Фраза «связуя века и народы» сопутствовала мне все месяцы работы над книгой, юбилейных вечеров, школьных утренников, бесед, проводимых нами, литстудийцами и педагогами, в сёлах и городе… Маштоцевский алфавит армян и цикл сонетов, книга моя о нём и пролили свет знаний на многое, поведали, примирили, сроднили народы чуть больше, песнь единой души сотворили…»
«Под стягом дружелюбия и мира» – так назвал свой отзыв о книге К.С. Хартавакян «Армянские святые письмена» Арарат Двинович Гомцян – Генеральный консул Республики Армения в ЮФО, доктор экономических наук. В нём отмечается, что творчество Кнарик Саркисовны отличается идейным богатством, высокохудожественной формой; высоко оценивается плодотворная культурно-просветитель-ская деятельность поэтессы, её активное участие в укреплении русско-армянских духовных и литературных связей: «Мы не можем не признать, что она своими пронизанными страстным пафосом книгами, прежде всего сборником «Армянские святые письмена», обладающим особой духовной мощью, выполняет своеобразную миссию миротворца, стремясь утвердить миролюбивые, добрососедские отношения между народами, населяющими как многонациональный Северный Кавказ, так и всё пространство СНГ». А заканчивается отзыв А.Д. Гомцяна следующими словами: «И в заключение хочу повторить свои слова, однажды приведённые в поздравительном послании, обращённом к Кнарик Хартавакян: „Вы и Ваше творчество вызываете у меня чувство глубокого уважения и восхищения… Я горд, что наш народ имеет в Вашем лице такого замечательного просветителя, деятеля армянской культуры и литературы!”».
Хартавакян К.С.
Армянские святые письмена.
Стихи и переводы. Ростов-на-Дону: Журнал «Дон». 2005. – 116 с.
